Gay Vrienden Club

Oekraïense en westerse queers vonden elkaar jarenlang in de Berlijnse technoclubscene. Nu veel Oekraïners naar die stad zijn gevlucht, voelen ze zich steeds minder gesteund en raakt de liefde bekoeld. ‘Voor links progressief, queer Berlijn is activisme niet meer dan een lifestyle.'

Nachtclub K-41 in Kyiv.Beeld Joris van Gennip

Sasha Zakrevska zit gespannen in haar minimalistisch ingerichte woonkamer in Berlijn. De 30-jarige Oekraïense techno-dj en vluchteling kiest haar woorden voorzichtig. Het is alsof ze aftast hoe eerlijk ze kan zijn tegen de Nederlandse journalist tegenover haar aan haar koffietafel. ‘Ik ben hier alleen omdat ik vanuit Berlijn het meeste kan doen voor mijn familie en mijn land. Maar het liefst wil ik hier helemaal niet zijn’, zegt ze met een stem vol ingehouden woede.

Sinds de Russische invasie van Oekraïne in februari wonen er tienduizenden Oekraïners in Berlijn. Veel jonge Oekraïners dachten er een fijn toevluchtsoord te vinden; met name mensen uit de queerscene, die in de jaren voor de oorlog een zeer sterke band hadden opgebouwd met de stad die bekend staat om zijn clubcultuur, het hoge aantal lhbti’ers en linkse activisten. En de connectie was wederzijds: veel Berlijners ontdekten de afgelopen jaren ook de underground clubs van Kyiv.

Maar die band staat onder druk. Oekraïners hebben er moeite mee dat na een paar maanden de steun en sympathie bij hun omgeving afnam, terwijl de pijn bij hen juist toenam. Ze ervaren de shock, eenzaamheid, of woede die mensen kunnen ervaren als ze iets meemaken dat hun leven verandert, terwijl anderen doorleven. Vooral queeractivisten worstelen hiermee: ze hadden meer solidariteit verwacht van hun westerse medestrijders.

Vlad Shast in zijn woning in Kyiv.Beeld Joris van Gennip

1300 km ten oosten van Berlijn, in Kyiv, heeft Vlad Shast (27), er minder moeite mee om zijn teleurstelling onder woorden te brengen. Hij leunt relaxed tegen de leuning van zijn vintage ligbank en spreekt de ene na de andere beledigende verwensing uit over wat ooit zijn lievelingsstad was. ‘Berlijn, en alle oppervlakkige speedsnuivende mensen die er wonen, kunnen naar de hel lopen. Ik zet nooit meer een voet in die hypocriete klotestad.’

Het begon allemaal zo mooi, in 2019.

In dat jaar opende in Kyiv een nieuwe club. Die was met zoveel geheimzinnigheid omgeven, dat hij oorspronkelijk zelfs geen naam had. Tegenwoordig staat hij bekend als K41, naar het adres: Kyrylivska 41. Het was in vele opzichten de eerste club in zijn soort in Oekraïne: een vervallen bierbrouwerij op een verlaten industrieterrein met een queervriendelijke atmosfeer, een eigen platenlabel en de wildste fetisjfeesten.

Al snel trok K41 de aandacht van de internationale queerscene, van wie velen in Berlijn wonen. Het waren de hoogtijdagen van de covid-epidemie; nadat clubs in Duitsland moesten sluiten, togen Berlijners massaal naar Kyiv om de nieuwe internationale hedonistische hotspot in het oosten te ontdekken.

Er ontstonden relaties, vriendschappen. Mensen vonden elkaar in muziek, in activisme, drugsgebruik en seks. ‘Op een gegeven moment hoorde je bijna alleen nog maar Duits om je heen. Steeds meer Oekraïners gingen ook weekendjes naar Berlijn, het was fantastisch’, zegt Vladislav Bakhin (28) die in Berlijn samenwoont met zijn Duitse vriend Nico.

Vladislav BakhinBeeld Max Eicke

In die tijd was de gayscene in de Oekraïense hoofdstad ‘niet erg ontwikkeld’, legt Shast uit. In de cafés en clubs was vooral plek voor mannen die op mannen vallen, aldus Shast. Er was weinig vrijheid om ook met een andere genderidentiteit, andere seksualiteit of fetisj te experimenteren. Het uitgaansleven stond wat dat betreft symbool voor de homorechten in het algemeen: veel kon, maar alles moest stiekem. ‘Sommige Oekraïense gays wisten zelfs niet eens wat drag was.’

De internationale homorechtenorganisatie ILGA – die jaarlijks Europese landen met elkaar vergelijkt op het gebied van lhbti-rechten – schetst Oekraïne voor de invasie als een conservatief, maar snel veranderend land. Hoewel het sinds 2014 wetten invoerde om de positie van lhbti’ers te verbeteren en relatief veel activisten kent, was er vanuit christelijke hoek verzet tegen die veranderingen en vond er veel homogerelateerd geweld plaats waarbij de politie nogal eens wegkeek, blijkt uit het ILGA-rapport.

Kinky ondergoed

K41 was als een hap lucht voor de Oekraïense queers, zegt Bakhin. Je moest je via Telegram registreren voor een feest en wist nooit zeker of je erin kwam, vertelt hij enthousiast terwijl hij zijn telefoon tevoorschijn haalt. Hij herinnert zich de eerste keer dat hij ging nog goed, inclusief wat hij aanhad, zegt hij terwijl een foto laat zien waarop hij met een vriend over straat loopt met alleen wat kinky ondergoed aan en daarover een lange jas. ‘Hoe vernieuwend het was, merkte je zelfs in de darkroom. Dat was geen plek voor vieze oude mannen, het was smaakvol, en iedereen vroeg overal consent, toestemming, voor.’

Toen de oorlogsdreiging toenam, bleven de techno-toeristen komen. De non-binaire queeractivist en documentairemaker Angelique Oestemenko (28) werkte toen in K41 en weet nog dat het de Kyivenaren opviel dat niet alle bezoekers door leken te hebben wat er speelde. Om die reden spraypainte hen begin februari de woorden ‘your dancefloor is Putins battleground’ op de betonnen muren rondom het pand.

Documentairemaker Angelique Oestemenko.Beeld Max Eicke

Op 24 februari 2022 veranderde alles. Het was alsof alle zekerheden wegvielen, vertellen de Oekraïners. Alsof ze in een blur leefden, terwijl ze ingrijpende besluiten moesten nemen. Blijven? Vechten? Of vluchten?

Oestemenko sliep de eerste dagen na de invasie in de schuilkelder. Die dagen probeerde hen te helpen waar hen kon, maar hen was niet de enige. ‘Toen ik bij een kinderziekenhuis aankwam en werd weggestuurd omdat ze al te veel eten hadden, begon het in te dalen dat ik misschien beter kon helpen vanuit het buitenland. Toen ik wat later ongesteld werd, en besefte hoe moeilijk dat zou zijn in een schuilkelder, besloot ik naar Berlijn te gaan en daar benefiet-evenementen te gaan organiseren om mijn land te dienen.’

Hen was niet de enige. Veel queers besloten te vluchten. Ze beschrijven hoe moeilijk die keuze was, welke schaamte erbij kwam kijken, omdat het als overgave voelde om te vluchten. Maar ook dat ze een verantwoordelijkheid voelden om wel te vertrekken en vanuit het buitenland hun activisme voort te zetten om geld op te halen voor de strijd.

Wat hen over de streep trok, was dat de Berlijnse queers hen massaal hulp aanboden. Via Instagram boden ze slaapplaatsen aan en beloofden ze dat ze zouden helpen met het vinden van een woning en werk. Het was een warm bad van steun en er werden op clubcultuur-blogs zelfs berichten geschreven over de bijzondere clubconnectie tussen de steden en de solidariteit die daaruit was voortgekomen. De rust en veiligheid voelde goed na alle stress, vertellen de vluchtelingen.

Geen bestaansrecht

Na enkele weken volgde de dip. De vluchtelingen merkten dat er grenzen zaten aan de West-Europese solidariteit. Het gebeurde om de haverklap dat Duitsers de Oekraïners gingen uitleggen hoe het écht zat in Oekraïne, vertellen de geïnterviewden.

Zo kregen ze te horen dat Oekraïne eigenlijk geen bestaansrecht heeft (‘omdat veel inwoners Russisch spreken’), dat de Navo Poetin heeft geprovoceerd en dat het het beste voor iedereen zou zijn als Oekraïne snel vrede sloot. Ook veelgehoord: West-Europeanen die zeiden dat ze alleen geld wilden doneren voor Oekraïne als dat niet gebruikt zou worden voor wapens (‘moet je je voorstellen wat er was gebeurd als de Amerikanen in de Tweede Wereldoorlog alleen dekens hadden gestuurd’).

Een Duitse vriend van dj Sasha Zakrevenka – ‘althans, dat dacht ik’ – legde haar uit dat Oekraïne de drones uit Turkije niet moest aannemen, omdat daar ook Koerden mee waren omgebracht. ‘Dat kan wel zo zijn, maar snapt zo iemand niet dat het niet het juiste moment is om dat mee te delen, als ik net heb gehoord wat er in Boetsja is gebeurd?’

En intussen ging het technoleven in Berlijn door alsof er nooit iets veranderd was. ‘Dj’s die me vertelden dat ze binnenkort in Rusland gingen draaien, en technoclub Berghain die gewoon de Russische dj Nina Kraviz programmeert, terwijl het Russische leger duizenden mensen vermoordt in Marioepol.’ Naast het feit dat het ongevoelig is, betekent het inhuren van Russen namelijk ook dat je via de belastingen het Russische leger steunt, zegt Zakrevenka. ‘Daarmee tolereer je, of nee: steun je wat er gebeurt.’

Oekraïense queers hadden verwacht dat de linkse queergemeenschap hen op zou vangen met warmte en steun, legt onderzoeker-kunstenaar Anton Shebetko uit. Hij woont al vijf jaar in Amsterdam en fotografeerde (en sprak) voor een boek tientallen queers die naar West-Europa vluchtten. ‘Dat is ook logisch: jij ontvlucht een oorlog omdat een totalitaire staat jouw land van de kaart probeert te vegen. Daarbij komt nog dat je met jouw identiteit een vijand bent voor de agressor, Rusland, een land dat staat voor traditionele, patriarchale waarden.’

Als je dan naar het Westen vlucht, verwacht je ‘een comfortzone’, legt hij uit. Maar dan merk je dat mensen zich eigenlijk weinig aantrekken van Oekraïne. En je in je gezicht vertellen wat je moet doen en hoe jij je moet voelen. ‘Het is erg frustrerend voor veel Oekraïners, dat de West-Europeanen meestal helemaal niet zo geïnteresseerd zijn in hun perspectief en vaak hun mening al klaar hebben.’

Techno-dj Sasha Zakravenka Beeld Max Eicke

Hekel aan Amerika

Het lijkt er soms op dat links deze oorlog ingewikkeld vindt te combineren met een andere strijd, overpeinst Oestemenko. Hen was vroeger ook anarchist en begrijpt dat queeractivisten zich in principe altijd tegenover de staat, het leger en de politie plaatsen. En daarbij een hekel hebben aan Amerika. Dat had hen vroeger zelf allemaal ook. Maar als je bestaan wordt bedreigd, moet je soms bondgenootschappen sluiten met eerdere vijanden, zoals de staat of het leger. ‘Pacifisme is mooi, maar je moet het je ook kunnen permitteren. Dat is een privilege dat wij niet meer hebben.’

De lhbti-beweging in Berlijn is links. En in het wereldbeeld van veel linkse mensen past het niet zo goed dat er weer een oorlog plaatsvindt op het Europese continent, denkt Vlad Shast. Daar komt nog bij dat Oekraïners overwegend wit zijn, en sommigen in de linkse hoek het lastig vinden dat Oekraïense vluchtelingen beter werden opgevangen dan bijvoorbeeld Syriërs.

Linkse vrienden van hem posten verhalen met teksten als ‘stop talking about Ukraine, we need to talk about Iran’. ‘Het is alsof in het hoofd van sommige mensen iets op elkaar botst door deze oorlog. Dat ze het te complex vinden om meer dan één goed doel te steunen, alsof steun aan Oekraïne zou betekenen dat ze Palestina en Black Lives Matter laten vallen. Hoeveel steunbetuigingen we ook uitspreken over Iran, het lijkt niet genoeg om achter Oekraïne te gaan staan.’

En dat terwijl deze oorlog precies gaat over alles waar queeractivisten in theorie voor vechten, voegt Shast toe. ‘Poetin is bezig een wit heteronormatief kalifaat te stichten, en wij vechten om bij Europa te horen, om in Kyiv en Charkiv te kunnen leven zoals in Berlijn. Westerse queers zijn zo bang om hun wereld kwijt te raken dat ze niet zien dat deze oorlog juist gaat om hen. Om het recht te zijn wie je bent, van welke huidskleur of gender ook, om te neuken met wie, waar en hoe lang je maar wilt, en zelfs om alle soorten drugs door elkaar te gebruiken die je maar wilt.’

De enige die de verwondering en woede niet deelt, is Vladislav Bakhin. ‘Misschien waren de verwachtingen wel wat te hoog’, zegt hij voorzichtig. Hij is even stil, en vertelt dan dat hij op vakantie in Sri Lanka was toen Rusland zijn land binnenviel in februari 2022. Op dat moment vond er daar een grote humanitaire crisis plaats. ‘En wat deed ik eraan? Ik vond het erg, maar ik gaf er geen gevolg aan. Kunnen we dan echt van anderen verwachten dat zij alles omgooien? Ik denk dat sommige Oekraïners hadden verwacht dat de Duitsers op een regenboogeenhoorn met wapens zouden komen aan vliegen.’

Dit betekent niet dat hij de desillusie van de anderen niet voelt. Maar hij accepteert ook dat hij ‘in zijn eentje niet alles kan veranderen’. Hij besloot te doen wat hij kan – zo heeft hij meegedaan aan ddos-aanvallen tegen Rusland en haalt hij via sociale media geld op voor het Oekraïense leger – en daarnaast zijn leven te leven en ook er soms van te genieten dat hij in Berlijn veilig is

.

In de zomer besloot hij daarbij niet meer te veel te verwachten van anderen, legt hij uit. ‘Ik geloof dat veel mensen wel met ons meevoelen maar dat ze het lastig vinden zich ertoe te verhouden. Daarom zijn ze nog niet per se slecht. Ik heb er voor gekozen het extra te waarderen als ik mensen tegenkom die mijn land willen helpen.’

Technoclub in Berlijn.Beeld Max Eicke

Volgens kunstenaar-onderzoeker Shebetko denken meer Oekraïnse queers er zo over. Er zijn er genoeg die kiezen voor zelfbehoud, of erg genieten van het feit dat lhbti’ers in West-Europa iets meer vrijheden genieten. Of zich hierover liever niet uitspreken.

Maar voor veel anderen, ook voor Oestemenko en Zakrevska, is dat niet zo gemakkelijk. Zij twijfelen dagelijks of ze er wel goed aan doen om in Berlijn te blijven, vragen zich af of ze niet beter terug kunnen gaan om zich aan te melden voor het leger of net als Vlad Shast humanitaire hulp te brengen naar lhbti’ers in nood.

Ware gezicht

Natuurlijk kun je er voor kiezen om je verwachtingen over westerse vrienden wat bij te stellen, zegt Oestemenko weifelend. Maar dan denkt hen aan de lhbti’ers in het Oekraïense leger, die alles opgeven en hun geaardheid soms zelfs verbergen om te worden geaccepteerd door andere militairen, en neemt de woede het weer over. In oorlogstijd laten mensen hun ware gezicht zien en in het geval van links progressief Berlijn is dat niet fraai, zegt hen. ‘Veel van de Berlijnse ‘activisten’ hebben nog nooit ergens voor hoeven vechten. Ze wonen in een appartement dat door hun ouders is betaald, gaan elk weekend uit hun dak op drugs en reposten af en toe iets op Instagram om betrokken over te komen. Hun activisme is niet meer dan een lifestyle.’

Shast is het daar roerend mee eens. ‘Natuurlijk kun je niet van iedereen verwachten dat ze met ons ten strijde trekken. Maar dit…’ Hij schudt zijn hoofd. ‘Ik ben niet veilig om te zijn wie ik ben in mijn land en toch blijf ik vechten. Want als er geen Oekraïne meer bestaat, zijn er ook geen Oekraïense gayrechten. Als je daar geen steun voor kunt opbrengen ben je niet links, dan ben je gewoon hypocriet.’

Hedonisme en oorlog gaan soms wat moeilijk samen, zegt hij dan, en klopt op zijn oranje joggingbroek. ‘Ik kom net terug uit Cherson, dus dan loop ik er altijd een paar dagen zo bij. Dat deed ik vroeger nooit.’ Hij kijkt vermoeid, maar dan breekt er een klein grijnsje door. ‘Ik ben het nog niet verloren hoor. Zondag ga ik weer naar K41. Overdag, vanwege de avondklok. Mijn outfit ligt al klaar’, zegt hij, en wijst naar een klein lapje stof op zijn nachtkastje. Een rode, doorzichtige string met zwarte strikjes.

bron: www.volkskrant.nl